SPOŁECZEŃSTWO / STRUKTURA SPOŁECZNA

1. Pojęcie społeczeństwa

Społeczeństwo – najbardziej złożona zbiorowość, pojecie bardzo niejednoznaczne, różnie definiowane. W socjologii np. społeczeństwo traktuje się jako jedną ze zbiorowości lub jako dużą grupę społeczną.

Definicja (jedna z wielu):

Społeczeństwo  - pewna samowystarczalna forma życia zbiorowego ludzi będąca historycznie ukształtowanym kompleksem zbiorowości i grup społecznych, połączonych przez wspólne terytorium, instytucje, formy działania i wartości kulturowe. Charakterystyczne dla członków takiego społeczeństwa jest poczucie odrębności w stosunku do innych zbiorowości.

HISTORYCZNE I WSPÓŁCZESNE TYPY SPOŁECZEŃSTW:

1) społeczeństwo pierwotne

- gospodarka zbieracko – myśliwska, początki hodowli, uprawy roli

                                               - społeczności małe (do kilku tysięcy członków)

                                               - prosta struktura społeczna (róznicowała ją głównie płeć, wiek , pokrewieństwo)

                                               - duża rola tradycji

                                               - duża rola osób starszych (wiek najczęściej związany był z prestiżem (im starsza osoba tym go więcej), dlatego, że starsze osoby miały wiedzę i doświadczenie niezbędne do życia. Dużą rolę odgrywało też pokrewieństwo, istniały bardzo silnie ukształtowane a czasem bardzo skomplikowane systemy pokrewieństwa.

                                               - kultura przedpiśmienna, przekazywana ustnie, raczej się nie zmieniała (bo świat w około tez się nie zmieniał)

                                               - z czasem, wraz ze wzrostem zamożności struktura społeczna coraz bardziej się rozbudowywała (zaczynała być oparta na cenzusie majątkowym)

                                               - dziś taki typ społeczeństw spotkać można w Afryce, Ameryce Łacińskiej

2) społeczeństwo niewolnicze (nie wszystkie podręczniki je wyróżniają)

                                               - ukształtowało się w czasach starożytnych

                                               - jedna grupa ludzi była własnością innej (lub państwa) np. starożytna Grecja, Rzym

                                               - rolnictwo, rzemiosło, handel

                                               - pojawia się pismo

                                               - oparte w mniejszym stopniu na tradycji a w większym na prawie stanowionym przez człowieka

                                               - struktura coraz bardziej się różnicowała

3) społeczeństwo feudalne

                                               - ściśle zhierarchizowane (wyraźny podział na 3 stany: pracujący (chłopi (70% społeczeństwa), mieszczanie), modlący się (duchowieństwo), wojujący (szlachta). Decydujące było tu urodzenie (wyjątek stanowiło duchowieństwo).

                                               - bardzo mała ruchliwość społeczna (przejście z jednego stanu do drugiego było bardzo utrudnione)

                                               - gospodarka to głównie uprawa i hodowla

                                               - najwięcej było wiosek, miasta były małe, ściśle powiązane z wioskami.

                                               - ten typ społeczeństwa występował w średniowieczu w Azji i Europie.

4) Społeczeństwo industrialne

                                               - powstało w XVIII  w. w Anglii, jego rozwój przypada na wiek XIX i początek wieku XX (kraje Europy Zachodniej)

                                               - związane z rozwojem przemysłu, powstaniem nowych technologii produkcji, które zastąpiły produkcję ręczną

                                               - podstawą struktury społ. był podział na klasy i warstwy społeczne (główne: burżuazja i robotnicy). Powoli ukształtowała się także klasa średnia (urzędnicy, przedstawiciele wolnych zawodów, drobni przedsiębiorcy)

                                               - rozwój miast

                                               - duża ruchliwość społeczna pionowa oraz pozioma (migracje)

                                               - zachowanie ludzkie, podobnie jak kultura zaczęły się ujednolicać, powstawać zaczęła kultura masowa

DZISIEJSZE SPOŁECZEŃSTWO (typy często występują jednocześnie)

5) społeczeństwo postindustrialne

                                   - twórcami tego pojęcia są socjolodzy: Daniel Bell, Alain Touraine.

                                   - jest to inaczej społeczeństwo „poprzemysłowe”, rola robotników, rolników znacząco spadła  - dziś człowieka bardzo często zastępują komputery. Większość ludzi zatrudniona jest w sektorze usług.

                                   - w gospodarce dużą rolę odgrywają ponadnarodowe korporacje, ludzie zamieszkują w dużych miastach, rozwija się kultura masowa.

6) społeczeństwo globalne

                                   - twórcą tego pojęcia jest Herbert Marshall McLuhan – on stworzył pojęcie „globalnej wioski” – zauważył on, że świat się jakby „skurczył” (kompresja czasu i przestrzeni) dzięki środkom masowego przekazu, możliwości szybkiego przemieszczanie się itp. Kiedyś świat był ogromny, listy szły tygodniami, podróż trwała podobnie. Dziś wszędzie dolecieć można w ciągu 1 dnia, komunikacja trwa kilka sekund.

                                   - społeczeństwo globalne się uniformizuje (ujednolica), wszędzie panuje podobna moda, są podobni idole (np. serial „Moda na sukces” oglądany jest od Afryki po Azję i Europę), językiem uniwersalnym staje się angielski.

                                   - dużą rolę w społeczeństwie zglobalizowanym pełnią korporacje transnarodowe, które stają się potęgą równo niemalże państwom (np. gogle, Microsoft, HP, puma, reebook),

                                   - proces tworzenia się społeczeństwa globalnego to globalizacja

7) społeczeństwo informacyjne

                                   - termin ten wywodzi się z Japonii

                                   - najważniejszą rolę odgrywa w nim informacja, która jest towarem. To na niej opiera się gospodarka.

                                   - najbardziej rozwinięty jest sektor usług

                                   - dostęp do informacji jest powszechny, najważniejszą rolę w jej dostarczaniu pełni Internet.

8) społeczeństwo masowe

                                   - ludzie działają, pracują, mieszkają dziś w dużych zbiorowościach

                                   - jest to raczej kategoria nacechowana negatywnie, w społeczeństwie masowym wartości się ujednolicają, coraz mniejszą rolę odgrywa religia, kultura też jest masowa, a wiec, lekka, łatwa i przyjemna a co za tym idzie (zdaniem niektórych!) o niskiej wartości artystycznej.

                                   - w społeczeństwie dominuje hedonizm i konsumpcjonizm

                                   - społeczeństwo podatne na wpływy np. na reklamy

9) społeczeństwo konsumpcyjne

                                   - jego powstanie związane jest ze wzrostem zamożności społeczeństw w XX w.

                                   - więcej pieniędzy to umasowienie konsumpcji, a umasowienie konsumpcji to np. hipermarkety i wielkie centra handlowe.

                                   - coraz więcej rzeczy jest nam „niezbędne” do życia a coraz mniej jest „luksusowe” (np. wakacje –kiedyś Egipt był dla wybranych, dziś „każdy” prawie tam jeździ).

                                   - ludzie konsumują/kupują nie tylko towary, ale symbole, idee, znaki, które nadają im wartość (np. jestem tym co noszę, jestem tym czym jest moje mieszkanie (np. nie wypada mieć dywanu z komfortu, muszę mieć firmowy), rzeczy świadczą o mnie, stają się niejako mną.

                                   - media, reklamy kształtują nasze potrzeby, mają znaczący wpływ na to jak żyjemy, jak siebie postrzegamy (np. anorektyczki próbujące dorównać ideałowi piękna „sprzedawanymi” przez media, reklamy, korporacje odzieżowe). Człowiek sam staje się towarem.

                                   - człowiek żyje by konsumować, jest tym co konsumuje

10) społeczeństwo otwarte

                        -  pojecie to stworzył Henri Bergson, spopularyzował Karl Popper

                        - społeczeństwo otwarte to społeczeństwo o dużej swobodzie politycznej, panuje w nim sprawiedliwość i poszanowanie prawa.

                        - jego wartości to: pluralizm, tolerancja

                        - czasem używa się tego pojęcia jako synonimu społeczeństwa obywatelskiego.

TEORIE ROZWOJU SPOŁECZNEGO:

- społeczeństwa się zmieniają, ulegają rozwojowi (czyli dokonują się  w nich postęp) lub też się „cofają” (dokonują się w nich niekorzystne zmiany, czyli regres)

- są różne teorie rozwoju społecznego:

                        a) linearne (ewolucyjne) – społeczeństwa rozwijają się w sposób „liniowy” w czasie. Od form prostych ku coraz bardziej złożonym. W ten sposób dokonuje się ewolucja społeczeństw, podobna do tej, która zachodzi w przyrodzie. (przedstawicielami tego poglądu byli m.in. : August Comte, Herbert Spencer, Karol Marks, Levis Morgan)

                          b) cykliczne – rozwój społeczeństwa odbywa się w określonych fazach, które co jakiś czas się powtarzają w określonej kolejności. Do przedstawiceli tego poglądu należeli m.in.: Vifredo Pareco.

                          c) dychotomiczne – społeczeństwa rozwijają się poprzez przechodzenie z grup pierwotnych do struktur opartych na grupach złożonych. Przedstawiciele: Emile Durkheim, Ferdynand Tonnies, Charles H. Cooley

Niektórzy dzielą teorię na te które zakładają rozwój przez walkę (rewolucje, nagłe podboje) oraz te zakładające rozwój przez współdziałanie.

Trzy podstawowe elementy społeczeństwa:

            a) kultura

            b) struktura

            c) obiektywne warunki bytu danej zbiorowości (terytorium, klimat, flora, fauna, warunki ekonomiczne)

POJĘCIE I KONCEPCJE STRUKTURY SPOŁECZNEJ

Struktura – pewien układ elementów tworzących pewną całość

Struktura społeczeństwa obejmuje wszystkie występujące w społeczeństwie zbiorowości (grupy, kręgi społeczne, społeczności lokalne, grupy zawodowe, klasy, warstwy społeczne). To jakby „budowa” społeczeństwa, określenie występujących w nim elementów. Jest to zbiór różnych elementów z których składa się społeczeństwo oraz zależności zachodzące między tymi elementami.

W socjologii są różne koncepcje tego jakie są zależności pomiędzy poszczególnymi elementami struktury społecznej.

1) koncepcja funkcjonalno – strukturalna

         ☼ jej zwolennicy/twórcy – August Comte (pozytywista)  Herbert Spencer (twórca ewolucjonizmu w naukach społecznych)

            ☼ zgodnie z tą teorią społeczeństwo to całość składająca się z wzajemnie zależnych elementów. Każdy pełni jakąś rolę, ma określoną funkcję. To trochę jak żywy organizm, który, aby dobrze funkcjonował potrzebuje dobrego działania i współpracy wszystkich organów.

2) koncepcja konfliktowa

         ☼ jej zwolennikiem był m.in.  Karol Marks

         ☼ zgodnie z tą teorią społeczeństwo składa się z wzajemnie zwalczających się klas. Konflikt społeczny powoduje zmiany w społeczeństwie, jej ich motorem, siła napędową.

3) koncepcja interakcyjna

         ☼ jej zwolennikiem był m.in. Herbert Blumem

            ☼ odrzuca samo pojęcie struktury (jako pewnego układu elementów tworzących całość)

            ☼ najważniejsze są interakcje, jakie zachodzą między ludźmi podejmującymi wspólne działanie

            ☼ struktura w tym rozumieniu to pewien proces oraz układ porozumień i uzgodnień

pomiędzy jednostkami.

ELEMENTY STRUKTURY SPOŁECZNEJ

a) struktura demograficzna – wyróżnia grupy w różnych kategoriach wiekowych, także ze względu na płeć. A więc tu czynnikiem różnicującym jest wiek i pleć. Dzięki jej badaniu wiemy np. czy społeczeństwo jest społeczeństwem starzejącym się czy nie.

b) struktura klasowa – jest wyrazem różnic społecznych.

Są dwa ujęcie klas społecznych:

            1.  Klasy społeczne są wytworem stosunków gospodarczych

                        - do zwolenników tej teorii należał m.in. Saint – Simon (XVIII/XIV wieczny myśliciel, filozof, utopijny socjalista).

- wyróżniał on 2 klasy: produkcyjną (czyli Ci co produkują np. przedsiębiorcy, robotnicy, rolnicy) oraz nieprodukcyjną (Ci co nic nie robią a żyją z czyjejś pracy, żerują na niej).

-  A więc to o tym do której klasy społecznej się należy decyduje w tym ujęciu tworzenie (lub nie) dóbr i usług

- twórcą teorii ekonomicznej był też Karol Marks Jego zdaniem społeczeństwo dzieliło się na 2 klasy: właścicieli środków produkcji (czyli Ci co dysponują maszynami, narzędziami, tworzywem do wytwarzania np. garnków) i tych co ich nie posiadają (pracują dla innych i na innych, na tych co posiadają środki produkcji – np. robotnicy w fabryce). Te klasy miały się zdaniem Marksa wzajemnie zwalczać, aż do momentu jak powstać miało społeczeństwo bezklasowe.

- Zdaniem Maxa Webera (niemiecki XX wieczny historyk, socjolog, religioznawca) klasy to zespoły osób o „różnych szansach życiowych” (mających różny dostęp do dóbr). Jego zdaniem klasy też ze sobą rywalizują, ścierają się, był on zwolennikiem zmian dokonywanych na drodze ewolucyjnej (A nie jak Marks i jego kontynuator Lenin, który uważał, że walka klas zakończyć się musi rewolucją)

                      

                       2. Teorie funkcjonalne

- zakładają one, że społeczeństwo od zawsze był podzielone na klasy, to jest niezbędne dla jego funkcjonowania. Klasy to naturalny i właściwy podział w społeczeństwie, niezbędny dla jego prawidłowego funkcjonowania.

- do zwolenników tych teorii należeli: Kingsley Davis i Gilbert E. Moore.  

- Dzisiejsze społeczeństwo dzieli się głównie ze względu na zamożność i wykształcenie, wykonywany zawód, styl życia. Pochodzenie społeczne, które kiedyś miało decydujące znaczenie (np. społeczeństwo stanowe w średniowieczu, kiedy to istniał podział na duchowieństwo, szlachtę, mieszczaństwo i chłopów. Przejście ze stanu np. chłopskiego do szlacheckiego było praktycznie niemożliwe. Kto w jakim stanie się urodził takim najczęściej pozostawał, ruchliwość między stanami była bardzo rzadka) nie ma takgo znaczenia. Osoba ze wsi ma możliwość zdobycia wykształcenia i bycia np. profesorem czy milionerem.

W dzisiejszym społeczeństwie wyróżniamy klasy:

                       a)  wyższą  - ludzie bogaci, należący do elit społecznych (np. w niektórych krajach nadal istnieje arystokracja, np. w Anglii)

                       b) średnią -  w demokratycznych społeczeństwach zachodnich jest najliczniejsza. Zaliczyć do niej możemy biznesmenów, średnie i niżesz kadry kierownicze, specjalistów (lekarzy, nauczycieli, prawników). Ponieważ jest najliczniejsza ma największy wpływ na funkcjonowanie państwa. Często w jej ramach wyróżnić można: klasę średnią wyższa i klasę średnią niższą. W Polsce ze względu na przemiany po 1989 r. ta klasa dopiero się tworzy i nie jest silna. U nas raczej społeczeństwo dzieli się na tych bogatych wykształconych i tych biednych, choć powoli się to zmienia.

                       c) niższą – osoby o niskim wykształceniu, raczej niewielkich dochodach, najczęściej pracujący fizycznie (robotnicy, rolnicy)

STRUKTURA WARSTWOWA

Warstwa społeczna – grupa ludzi, której członkowie uznają, że łączy ich wspólna pozycja społeczna (status społeczny)

Wyróżnikiem danej warstwy może być majątek, styl życia, poziom kultury (np. tzw. inteligencja). Najważniejsze jest jednak poczucie przynależności do danej warstwy.

Struktura zawodowa – ze względu na zawody. Wyznacznikiem pozycji społeczenej w tym przypadku są zarobki, choć nie zawsze, bo np. dużo zarabiająca sprzątaczka nigdy nie będzie cieszyć się większym szacunkiem niż wykładowca. Znaczenie ma tu tradycja panująca w danym społeczeństwie, poziom kwalifikacji. (np. na wsiach szanuje się nauczycieli). Wpływ na odbieranie zawodu może mieć też jego przydatność. Np. w USA wzrósł szacunek dla strażaków po atakach z 11września 2001 r.

Dziś w Polsce w strukturze zawodowej społeczeństwa zachodzą istotne zmiany. Rośnie liczba osób zatrudnionych  usługach a maleje w przemyśle

W strukturze społeczne wyróżnia się:

☼ mikrostrukturę – układ pozycji, ról społecznych jednostek i grup w ramach poszczególnych gru społecznych (np. mikrostruktura klasy szkolnej). Dotyczy małych grup społecznych i tego jaką mają strukturę. Np. pozycja ojca w rodzinie, matki itp.

☼ makrostrukturę – układ klas i warstw społecznych dużych społecznościach terytorialnych (np. państwo)

RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA

Klasy, warstwy społeczne nie są tworami zamkniętymi. Można przechodzić z jednej do drugiej -  to jest właśnie ruchliwość społeczna. Wyróżniamy ruchliwość społeczną:

                                    ●  pionową (wertykalna)

                                    ●  poziomą (horyzontalna)

 Są dwie formy ruchliwości społecznej pionowej :

a) awans społeczny – przejście do klasy wyższej

b) degradacja społeczna – przejście do klasy niższej

Ruchliwość społeczna pozioma dzieli się na:

a) terytorialną (np. ze wsi do miast)

b) zawodową (np. robotnik – pracownik umysłowy)

jest to raczej przemieszczanie się w obrębie swojej klasy, warstwy. Nie ma tu znaczącego awansu lub degradacji. Nie ma zmiany pozycji (np. rolnik staje się hydraulikiem, ale gdy rolnik staje się profesorem to jest już ruchliwość społeczna pionowa)

Inne rodzaje ruchliwości:

a) wewnątrz pokoleniowa

b) między pokoleniowa – przy jej badaniu bierze się pod uwagę pozycję przodków. Np. jak rodzice mają wykształcenie podstawowe a ich dziecko już wyższe wówczas możemy mówić o ruchliwości międzypokoleniowej (a więc że następuje różnica w kolejnych pokoleniach)

Przyczyny ruchliwości społecznej:

♥  zmiany w całym społeczeństwie, zmiany kulturowe (np. rozwój praw kobiet umożliwił im
♥ kształcenie się i zdobywanie wysokich pozycji społecznych)

♥ chęć polepszenia swoich zarobków

♥ chęć uzyskania prestiżu

♥ chęć zdobycia władzy